Sâdık Hidâyet’in Kör Baykuş’u

https://tr.wikipedia.org/wiki/S%C3%A2d%C4%B1k_Hid%C3%A2yet#/media/Dosya:Hedayat113.jpeg

  “Modern İran Edebiyatı’nın babalarından biri olarak kabul edilen Sâdık Hidâyet, İran edebiyatının gelmiş geçmiş en büyük psikolojik roman ve hikâye yazarlarındandır.” [1] 1936’da Hindistan’da Budizm’i inceler ve “Buda’nın kimi yazılaɾını Farsça’ya çevirir. Sadık Hidayet en çok, Guy de Maupassant, Çehov, Rilke, E.A. Poe ve Кafka’nın eseɾleɾiyle ilgilenir. Sonraki yıllarda, zamanın sosyo-politik problemlerinin de etkisiyle, İran’ın gerilemesinin sebebi olarak gördüğü monarşiye ve ruhban sınıfına yoğun eleştiriler yöneltmeye başlar. Eserleri aracılığıyla bu iki kurumun suistimallerinin İran milletinin sağırlığının ve körlüğünün sebebi olduğunu göstermeye çalışır. ”

“ ‘Sadık Hidâyet ‘in en tanınmış eseri 1937 yılında Bombay’da yayımlanan Kör Baykuş ’ ,  [2] Hidâyet’in İran’da yasaklanan ilk kitaplarından biridir. ‘ Hidayet’in tüm eserleri şu anda İran’da satışı ve okunması yasak kitaplardır. ’ ” [3]

        Kör Baykuş adlı eserde “ölüm” teması hâkimdir. Anlatıcı (Hidâyet) toplumu, sevdiği kızı ve sonra kendini öldürür. Yani kitapta başlıca üç ölüm vardır. Ama tüm bu ölümler gerçek midir bilinmez. Çünkü gerçek ile kurgu iç içedir. Belki de ölümlerin hepsi kurmacadır.

       Hidâyet’in hem İran’daki monarşi rejimiyle arası açıktır hem de Hidâyet, modern ideolojilere karşı mesafelidir. Bu bağlamda Hidâyet, Kör Baykuş’ ta ayaktakımının rahatına, paraya, şehvete düşkün ve açgözlü, bencil olmalarını eleştirir, onlardan nefret eder. Böylece Hidâyet, toplumdan soyutlanır. Aşağıdaki iki alıntı bu duruma örnek gösterilebilir:

       “ Belirli bir hedefim olmadan sokaklardan, ayaktakımının arasından geçtim. Tamahkâr kılıklı, para, şehvet peşinde koşan ayaktakımını umursamadan. Onları görmeye ihtiyacım yoktu. Çünkü hepsi birbirinin örneğiydi. Çünkü hepsinin ağzına bir avuç bağırsak asılmıştı; bağırsakları da cinsel organlarında sona eriyordu . ” [4]

       “ Bazen durup dururken dadımın evinde yaşayanların hayatlarını düşünüyordum. Nedendir bilmem ama , başkalarının yaşamları, mutlulukları midemi bulandırır. Oysa kendi hayatımın tükendiğini, acılı bir şekilde usul usul söndüğünü biliyordum. Ahmakların, ayaktakımından olanların hayatlarına kafa yormanın ne ilgisi vardı benimle? Onlar sağlıklıydı; iyi yiyor, iyi uyuyor, iyi sevişiyorlardı. Benim dertlerimden zerre kadarını hissetmiyorlardı. Ölümün kanatları dakika başı yüzlerine çarpmıyordu. ”  [5]

       Kitabın ismi ise oldukça ilginçtir. Neden Kör Baykuş? “ İslam öncesi Arap inanışına göre katili bulunmayıp kısas yapılmayan bir maktulün ruhu baykuş suretine girerek geceleri gelir ve öterdi. Katili bulunup kısas olunca da uçar giderdi. ” [6] Bu bilgiden yola çıkarak şu soruları sorabiliriz: Anlatıcı, kızın gerçekten katili midir? Anlatıcı, kendi kendine mi ölmüştür yoksa toplum mu onu öldürmüştür? Bu iki sorunun da yanıtı belli değildir. O halde anlatıcı da kız da birer baykuştur ve belki toplum da öyledir.

       Kitabın adından yola çıkarak anlatıcının baykuş olduğu kadar kör olduğunu da söyleyebiliriz. Çünkü anlatıcı kıza aşkından kör olur ve bu durum beraberinde ölümü de getirir.

       Ayrıca Baykuş’un uğursuz olduğu, çatısına konduğu evden bir cenaze çıkacağı batıl inancı da vardır. Buna göre toplumdan soyutlanan Hidâyet, uğursuzdur. Anlatıcı da şu sözleriyle uğursuz olduğunu dile getirir: “ Kimse fark etmeden firar ettim evden. Üstüme çöken uğursuzluktan kaçıyordum. Belirli bir hedefim olmadan sokaklardan, ayaktakımının arasından geçtim. ” [7]

       Anlatıcı, hikâye boyunca birkaç kez servi ağacı altında bir kız ve yanında kamburu çıkmış bir adam görür. “ İslam kültüründe servi ağacının iyi şans ve koruma getirdiğine inanılır. Diğer yandan bu ağaç, Osmanlı kültüründe, hayat ağacı olarak adlandırılır. Bunun en önemli sebebi, ağaç köklerinin toprağın altından gelmesi, gövdesinin yeryüzünde olması ve yapraklarının göğe uzanmasıdır ki bu üçleme, doğum, yaşam ve cennete ulaşma arzusunu çağrıştırır. “ [8] Budizm’de lotus çiçeği de benzer şekilde yeniden doğuşu, aydınlanmayı ifade eder. “ İnsanın ışığa doğru yükselmesine benzer bir şekilde çamurlu su üstünde yukarı doğru büyür. ” [9]

        Bu anlamdan yola çıkarak anlatıcının, kızı hayatının şansı olarak gördüğünü düşünebiliriz. Ayrıca kızın elinde mor nilüfer vardır. Mor nilüfer (lotus) diğer nilüferler içinde en nadide olanıdır. Her yerde, her koşulda yetişmez. Ayrıca mor lotus çiçeği doğanın kraliçesidir ve mistisizmi temsil eder. [10] Budizm’e ilgisi olan yazar (anlatıcı) ise kızı nadide, narin bir çiçeğe benzetir. Eğer kamburu çıkmış adamı çamura benzetirsek, kız o pis suda yetişen tertemiz bir lotus çiçeği gibidir.

       Anlatıcı, kızı gördüğü anda servi ağacı gibi yeniden doğar ve adeta cennette yaşamaya başlar. O güzelliğin içinde tek kötü, çirkin olan kamburu çıkmış adamdır. Güzelliği bozan tek şeydir kamburu çıkmış adam.

       Hikâye boyunca birkaç kez anlatıcının eli, raftaki şaraba uzanır. Kızı ilk gördüğü an yine şaraba uzanıyordur. Şarap, anlatıcının annesinin ona miras bıraktığı lanetli bir şeydir. “ Şarab tasavvuf terimi olarak Allah aşkına ulaşmanın bir sembolü durumundadır. Allah aşkının insana verdiği bir çeşit mestîyî, iç huzurunu ve derinliğini ifade eder. ” [11]  Şarabın hem tasavvuf yönünden anlamını hem de kitapta lanetli olmasını göz önünde bulundurursak anlatıcının hiçbir zaman iç huzurunun olmadığı ve olamayacağı sonucunu çıkarabiliriz.

       Birkaç bölümde kız, bazen sol elinin tırnağını [12] bazen de sol elinin işaret parmağını kemirir. [13] Ayrıca anlatıcının kayınbiraderi sol elini ağzına sokar. [14] Özellikle sol elin işaret parmağı çok dikkat çekicidir. “ Hanefi mezhebine göre ettehiyyatü’yü okurken “La ilahe” derken, Allah’ın varlığı ve birliği niyetiyle sağ elin işaret parmağı kaldırılır. “İllallah” denildiğinde ise parmak indirilir. ” [15] Bu bilgiden yola çıkarak anlatıcının aslında karısı ve kayınbiraderi üzerinden İran toplumunun inancını sorguladığını ve onların inandıkları şeyi tam olarak yapmadıklarını düşündüğünü söyleyebiliriz.

       Hikâyede yer belli değildir. Bazen evin karşısında kasap vardır, bazen ise ev uçsuz bucaksız, ıssız bir yerdedir. Aynı şekilde zaman da belli değildir. Yer ve zamanın belirsizliği kitapta anlatılanların daha önemli olduğunu ve her yerde, her zamanda geçerli olduğunu gösterir.

       Yalnız, kitaptaki 2 ay 4 gün  ve 2 yıl 4 ay ifadeleri dikkat çekicidir. Her ne kadar hangi zaman olduğu belli olmasa da geçen süre bellidir. 2 ve 4 rakamlarını Budizm’le ilişkilendirebiliriz;

        “ Dört Yüce Gerçek ve – ‘lotus çiçeğinin temsil ettiği’ [16] – Sekiz Aşamalı Asil Yol bütün Budist okullarında itibar edilen öğretilerdendir. Budist yazmalarda kaydedildiğine göre, Dört Yüce Gerçek Gautama Buddha tarafından, aydınlanmaya ulaştıktan sonra verdiği ilk vaazda öğretilmiştir.

1. gerçek, Dukkha: acı hayatın ve varoluşun bir parçasıdır.
2. gerçek, Samudaya: acıların kaynağı arzu ve isteklerdir.
3. gerçek, Nirodha: istek ve arzular bırakılırsa acılar sona erdirilebilir.
4. gerçek, Magga: acıların sona erdirilmesinin yolu Sekiz Aşamalı Asil Yol’dan geçer. Doğru kavrama, doğru düşünce, doğru söz, doğru eylem, namuslu kazanç, doğru çaba, uyanıklık ve doğru konsantrasyon . ” [17]
5. gerçekte belirtildiği gibi, anlatıcının acılarının kaynağı kızı arzulaması ama ona asla ulaşamamasıdır. Anlatıcı, acılarına son vermek için 4. gerçekte bahsedileni kısmen uygular; kızı zihninde öldürür. Çünkü kız çoktan birçok kamburlu adamın olmuştur. Ve aslında o kamburlulardan biridir anlatıcı. Duyguları o kadar karışıktır ki bazen kızdan tiksinir bazen de onu arzular. Hem kendi karmaşık duyguları sebebiyle hem de tüm kirli, kambur insanlardan uzak olsun diye kızı öldürür. Kim bilir, belki de hem zihninde hem de gerçekten öldürür.

       Dahası, 2 sayısını bebeğin yaşıyla, gelişimiyle de ilişkilendirebiliriz. 2 aylık bebeğin görme yetisi, duyma becerisi artar, uykusu düzene girer. [18] Bebeği, anlatıcıya benzetebiliriz. Anlatıcı da kızı ilk gördüğünde yüreğinde cennet bahçesinin kapıları açılır ve 2 ay 4 gün sonra bile kapılar hala açıktır. 2 yıl 4 gün geçtikten sonra anlatıcı, 2 yaşındaki bebek gibidir. Bebek bazı soyut kavramları anlamaya başlar, adeta öğrenme açlığındadır ve her şeyin sebebini bilmek ister, yeri gelir isyan eder. Sürekli hareket halindedir, koşar, bir yerlere tırmanır. [19] Anlatıcı da artık her şeyi anlar, gözünün önündeki o perde kalkmıştır artık. İsyan ettiği, kınadığı kamburlulardan hiçbir farkı yoktur. O da herkes gibi şehvet düşkünü, bencil ve çıkarcıdır.

      Modern İran Edebiyatı’nın temsilcilerinden biri olan Sâdık Hidâyet, monarşinin ve ruhban sınıfının İran’ın gerilemesine yol açtığını düşünür. Ayrıca Hidâyet, Kör Baykuş adlı eserinde kendini ve toplumu eleştirir. Hidâyet’e göre hem kendisi hem de toplum bencildir, açgözlüdür, şehvete düşkündür; üstelik toplum, inandığı dinin ritüellerini tam anlamıyla yerine getirmemektedir. Hidâyet, toplumun böyle olduğunu ilk başta anlamasına rağmen kendisinin de onlar gibi olduğunu çok sonra fark eder. Bu fark etme sürecini lotus çiçeğinin Budizm’deki anlamıyla ilişkilendirebiliriz. Lotus çiçeği Budizm’de aydınlanmayı, yeniden doğuşu sembolize eder. Budizm’e ilgi duyan Hidâyet’te kendisinin aslında nasıl biri olduğunu görüp aydınlanma yaşamıştır. Tüm bu kötülüklerin içinde tek güzel, temiz olan şey sevdiği kızdır. Hidâyet için kız, mor nilüfer (lotus) gibi eşine az rastlanan bir çiçek gibidir. Anlatıcı (Hidâyet) önce toplumu sonra sevdiği kızı öldürür. En sonunda Hidâyet, acılarına son vermek için kendini öldürür.  Ama gerçek ile kurgu öyle iç içedir ki ölümler gerçek midir yoksa değil midir bilinmez.

KAYNAKÇA

1. “Budizm Nedir? Buda (Buddha) Kimdir? Öğretileri Neledir?.“ YENİFELSEFE. 18 Nisan, 2018. yenifelsefe.com/budizm-nedir-buda-buddha-kimdir-ogretileri-neledir

2. GÜLAKAN KAMAN Sevda. “Dünyada baykuş inanışları.“ pressreader. 20 Nisan, 2018. pressreader.com/turkey/atlas/20170801/281865823550076

3. ERTEN Gizem. “Servi Ağacı’nın Derin Dili.“ demokrathaber. 18 Nisan, 2018. demokrathaber.org/servi-agacinin-derin-dili-makale,8008.html

4. HİDÂYET, Sâdık, Kör Baykuş, Çev: Mehmet Kanar, Ayrıntı Yayınları, İstanbul: Haziran 2017.

5. “2 Aylık Bebek Gelişimi.“ anneysen. 18 Nisan, 2018. https://www.anneysen.com/ay-ay-bebek-gelisimi/2-aylik

6. “2 Yaşında Bebek Gelişimi.“ anneysen. 18 Nisan, 2018. https://www.anneysen.com/ay-ay-bebek-gelisimi/24-aylik

7. “Lotus Çiçeğinin Anlamı.” Lotus Çiçeğinin Anlamı | OnikiBilgi.Com. 18 Nisan, 2018. http://www.onikibilgi.com/lotus-ciceginin-anlami/.

8. “Purple Lotus- Spiritual, Rare and Beautiful.“ purpleflower. 18 Nisan, 2018. http://purpleflower.org/purple-lotus-spiritual-rare-and-beautiful/

9. “Sadık Hidayet Kimdir? Yaşamı ve Eserleri.“ 1Ahaber. 18 Nisan, 2018. 1ahaber.com/sadik-hidayet-kimdir/

10. “Sadık Hidayet Sözleri ve Hayatı.“ SözKimin. 18 Nisan, 2018. sozkimin.com/a/1430-sadik-hidayet-kimdir-sozleri-ve-hayati.html

11. “Tahiyatta işaret parmağı kaldırılır mı ?.“ TIMETURK. 18 Nisan, 2018. https://www.timeturk.com/tr/2012/04/27/tahiyatta-isaret-parmagi-kaldiril-mi.html

12. “Tasavvufta Şarap Nedir Ne Demektir, Anlamı.“ Filozof. 18 Nisan, 2018. filozof.net/Turkce/nedir-ne-demek/8999-tasavvufta-sarap-nedir-ne-demektir-anlami.html

[1] 1Ahaber. “ Sadık Hidayet Kimdir? Yaşamı ve Eserleri.“ 18 Nisan, 2018. 1ahaber.com/sadik-hidayet-kimdir/

[2] SözKimin.  “Sadık Hidayet Sözleri ve Hayatı.“ 18 Nisan, 2018. www.sozkimin.com/a/1430-sadik-hidayet-kimdir-sozleri-ve-hayati.html

[3] 1Ahaber, age.

[4] Sâdık Hidâyet,  Kör Baykuş, Çev: Mehmet Kanar, Ayrıntı Yayınları, İstanbul: Haziran 2017, s. 63.

[5] Age, s. 69-70.

[6] Sevda Gülakan Kaman, pressreader. “Dünyada baykuş inanışları.“ 20 Nisan, 2018. www.pressreader.com/turkey/atlas/20170801/281865823550076

[7] Sâdık Hidâyet, Kör Baykuş, Çev: Mehmet Kanar, Ayrıntı Yayınları, İstanbul: Haziran 2017, s. 63.

[8]Gizem Erten, “Servi Ağacı’nın Derin Dili.“ demokrathaber. 18 Nisan, 2018. www.demokrathaber.org/servi-agacinin-derin-dili-makale,8008.html

[9] OnikiBilgi.Com. “Lotus Çiçeğinin Anlamı.” 18 Nisan, 2018. http://www.onikibilgi.com/lotus-ciceginin-anlami/.

[10] purpleflower. “Purple Lotus- Spiritual,Rare and Beautiful.“ 18 Nisan, 2018. http://purpleflower.org/purple-lotus-spiritual-rare-and-beautiful/

[11] Filozof. “Tasavvufta Şarap Nedir Ne Demektir, Anlamı.“ 18 Nisan, 2018. www.filozof.net/Turkce/nedir-ne-demek/8999-tasavvufta-sarap-nedir-ne-demektir-anlami.html

[12] Sâdık Hidâyet, Kör Baykuş, Çev: Mehmet Kanar, Ayrıntı Yayınları, İstanbul: Haziran 2017, s. 65.

[13] Age, s. 66.

[14] Age, s. 67.

[15] TIMETURK.“Tahiyatta işaret parmağı kaldırılır mı ?“ 18 Nisan, 2018. https://www.timeturk.com/tr/2012/04/27/tahiyatta-isaret-parmagi-kaldiril-mi.html

[16] OnikiBilgi.Com. “Lotus Çiçeğinin Anlamı.” 18 Nisan, 2018. http://www.onikibilgi.com/lotus-ciceginin-anlami/.

[17] YENİFELSEFE. “Budizm Nedir? Buda (Buddha) Kimdir? Öğretileri Neledir?.“ 18 Nisan, 2018. www.yenifelsefe.com/budizm-nedir-buda-buddha-kimdir-ogretileri-neledir

[18] anneysen.  “2 Aylık Bebek Gelişimi.“ 18 Nisan, 2018. https://www.anneysen.com/ay-ay-bebek-gelisimi/2-aylik

[19] anneysen. “2 Yaşında Bebek Gelişimi.“ 18 Nisan, 2018. https://www.anneysen.com/ay-ay-bebek-gelisimi/24-aylik